Reakcja na stres jest zaprogramowana w mózgu od tysięcy lat. Pomagała naszym przodkom szybko reagować na zagrożenie w postaci lwa lub tygrysa. Odbiorcą sygnałów od narządów zmysłów i narządów wewnętrznych jest „ciało migdałowate”. Ono decyduje kiedy należy włączyć „alarm” i za pomocą hormonów oraz neuroprzekaźników uruchomić procesy fizjologiczne, które mają przygotować do walki lub ucieczki.
Hormony stresu ratowały życie praprzodkom, jednakże obecnie bezpośrednie zagrożenie życia zdarza się rzadko.
U współczesnego człowieka stres pojawia się w przypadku utraty pracy, konfliktów z partnerem, zmian życiowych (przeprowadzka), publicznego wystąpienia, egzaminu, samotności.
Hormony stresu mogą dodać energii i mobilizować do działania, gdy potrzebna jest reakcja na bezpośrednie wyzwanie lub fizyczne zagrożenie, jednak ich długie oddziaływanie na organizm, gdy trudności życiowe się przedłużają, może niekorzystnie wpływać na umysł i ciało, prowadząc do zaburzeń lękowych, problemów z pracą serca, układem odpornościowym.
Dlatego tak ważne jest zdobycie umiejętności panowania nad stresem, by móc sobie radzić z nieustannie zmieniającym się światem i wyzwaniami.
W mózgu istnieje kilka struktur biorących udział w reakcji na stres:
ciało migdałowate – odbiera zagrożenia i uruchamia reakcję stresową;
podwzgórze – produkuje i wydziela hormony stresu;
hipokamp – koordynuje przenoszenie informacji z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej, co pozwala uczyć się na doświadczeniach;
kora przedczołowa – „pamięć robocza”, zbiera informacje pochodzące od ciała migdałowatego i hipokampu i przygotowuje przemyślaną reakcję na stres.
Kluczową rolę odgrywa kora przedczołowa, która wykorzystuje zebrane doświadczenia i modyfikuje poczucie zagrożenia wysyłane przez ciało migdałowate. Żeby ten model mógł się sprawdzić człowiek musi uzyskać od swojego środowiska odpowiednie wsparcie, które nauczy go zdrowej reakcji na stres.
Dzieci, które otrzymują od rodziców bądź opiekunów wsparcie w postaci zrozumienia i empatii, mają szansę rozwinąć umiejętność odczytywania własnych emocji i mówienia o nich innym.
Uczą się również, że ich uczucia są ważne i nabierają zaufania do świata i ludzi.
Dzieci wychowujące się w tak sprzyjających warunkach dużo łatwiej potrafią uspokajać swoje emocje i ustanawiać granice.
Wiąże się to z lepiej rozwiniętą korą przedczołową i lepszą integracją sieci neuronowych w mózgu.
Brak bliższych więzi, zrozumienia i empatii w dzieciństwie może skutkować mniejszą integracją połączeń neuronowych, słabszym rozumieniem własnych uczuć i niechęcią do komunikowania ich innym.
Osoby dorosłe, które nie doświadczyły w dzieciństwie bliskich więzi, mają szansę ukształtować lepsze połączenia neuronowe dzięki bliskim związkom z partnerami, przyjaciółmi lub terapeutami.
Zadbanie o bliskie relacje, zbudowane na wzajemnych zrozumieniu i empatii, ma duże znaczenie dla zdrowej reakcji na stres.
Można również praktykować wiele metod, poprawiających integrację połączeń, jak np. praktykowanie uważności, omówione w artykule Stres i uważność.
Ćwiczenie uważności ma duży wpływ na regulację emocji, samokontrolę i samoświadomość, dzięki którym stres staje się łatwiejszy do opanowania.
Lepsza integracja połączeń neuronowych pozwala na na szybszy przepływ informacji pomiędzy ciałem migdałowatym, hipokampem i korą przedczołową oraz półkulami mózgu. Dzięki temu reakcja na stres jest bardziej zintegrowana, umożliwiając połączenie logicznego myślenia z jednoczesnym przyjrzeniem się swoim emocjom, uświadomieniem sobie przyczyn ich powstawania.
Innymi słowy jest mniejsza sztywność poznawcza w reakcji na stres.
Większa elastyczność poznawcza umożliwia przyjrzenie się sytuacji stresującej z różnych perspektyw i przetwarzania sprzecznych informacji, porzucanie tych metod radzenia sobie ze stresem, które się nie sprawdzają i szukania nowych.
Tekst powstał w oparciu o książkę Melanie Greenberg „Mózg odporny na stres”.